ساناز ارویش برای این که با دستگاه های موسیقی ایرانی آشنا شوید، لازم است تا کمی اطلاعات در خصوص تئوری موسیقی داشته باشید. پایه و اساس موسیقی غرب بر دو قسم گام بزرگ ماژور و گام کوچک مینور و اقسام سه گانه آن ذکر شده و بنا نهاده شده است. به عبارت دیگر ملودی های اروپایی از نیم پرده، پرده و فاصله های دیگر آنها تشکل یافته اند، اما موسیقی ایرانی دارای فواصلی است که در موسیقی امروز غرب یافت نمی شود و آن عبارت است از فاصله های بزرگ تر از پرده و انواع دیگری که از نیم پرده بزرگ تر از یک پرده کوچک تر هستند. برای آن که موسیقی ایرانی را تحت قاعده در آورند دایره نت های موسیقی ایرانی را مرکب از بیست و چهار فاصله ربع پرده دانسته اند. در این متن با دستگاه های موسیقی ایرانی آشنا شوید.
دستگاه های خسروانی، یا دستگاه های نوای خوش ایران، که فارابی از آنها با نام طرائق یا رواسین یاد می کند گوشه ها، راه ها و ردیف های فراوان داشته، که هر گوشه آن را آهنگ سازی در زمانی و به مناسبتی ساخته و آن را به انبوه آهنگ های دیگر ایرانی افزوده است.
دستگاه های موسیقی ایرانی چیست؟
واژه دستگاه در قرن های اخیر به جای کلمه مقام برگزیده شده است. در موسیقی سنتی ایرانی که گاه به عنوان موسیقی دستگاهی نیز از آن یاد می شود به مجموعه‌ای از چند نغمه (گوشه) گفته می‌شود که با هم در گام، کوک، و فواصل نت هم آهنگی دارند. گوشه در تئوری موسیقی ایرانی، مجموعه ای از آهنگ‌ها و نغمات موسیقی است، که به آن گوشه گفته می‌شود. هر گوشه جزئی از یک یا چند دستگاه یا آواز دانسته می‌شود.
دستگاه اشاره دارد به محل قرار گیری انگشتان دست نوازنده بر دسته ساز که هر پرده آن نشان دهنده یکی از دوایر یا گام های موسیقی است. موسیقی سنتی ایران را به هفت دستگاه تقسیم کرده اند که باز مانده مقام های دوازده گانه قدیم به شمار می رود.
علی اکبرخان خان فراهانی در زمان قاجار گوشه های مختلف را در قالب هفت دستگاه و پنج آواز جمع آوری کرد و به نظم در آورد و به این ترتیب موسیقی سنتی ایران شکل گرفت.
در موسیقی قدیم ایران گاه به معنی پرده ساز بوده است. که بعد ها نام دستگاه بر گرفته از (دست + گاه) به مقام های ایرانی یا مجموعه نغمه ها گفته شد.
اجزا دستگاه های موسیقی ایرانی چیست؟
از اجزای موسیقی ایرانی می توان ۶ تا از آنها را نام برد که در اینجا این ۶ جز را برای شما نام برده و هر یک را جداگانه برای شما تعریف میکنیم.
جز اول ردیف
در واقع ردیف مجموعه‌ای از مثال‌های ملودیک اجرای چند نُت در موسیقی ایرانی است که تقریباً با واژهٔ رپرتوار در موسیقی غربی هم معنی است. یک مجموعهٔ ردیف، اجرای چند نُت موسیقایی از هر کدام از گوشه‌های یک دستگاه است که بیانگر نسبت نت‌های مورد استفاده در آن گوشه و حال و هوای احساسی آن قطعه است.
جز دوم دستگاه
که در بالا به تعریف کامل آن پرداختیم. در کل هر دستگاه موسیقی ایرانی، تناوبی از پرده‌های مختلف موسیقی است که انتخاب آن تواتر حس و شور خاصی را به شنونده انتقال می‌دهد.
نام هفت دستگاه ردیف موسیقی سنتی ایرانی را به ترتیب می توان این گونه نام برد:
- دستگاه شور
- دستگاه سه‌گاه
- دستگاه چهارگاه
- دستگاه همایون
- دستگاه ماهور
- دستگاه نوا
- دستگاه راست پنج گاه
جز سوم آواز
آواز معمولاً قسمتی از دستگاه مورد نظر است که توسط یک یا چند خواننده که معمولا با شعری همراه است، خواند می شود که می توان آن را دستگاه فرعی نیز نامید.
آواز از نظر فواصل با دستگاه مورد نظر یکسان یا شبیه بوده به طور مثال آواز دشتی از متعلقات دستگاه شور و از درجه پنجم آن بوده و به عنوان مثال اگر شور سل را در نظر بگیریم، دارای نت «ر» است. بدین ترتیب در آواز شور ملودی با حفظ فواصل دستگاه شور روی نت «ر» گردش می کند و در نهایت روی همان نت می‌ایستد.
جز چهارم احساس
موسیقی ایرانی که در آن استفاده از ریز پرده متداول است سرشار از احساس است و این موضوع را خوب به مخاطب منتقل می کند. برخی از افراد موسیقی ایرانی را غم انگیز می دانند، موسیقی ایرانی انعکاسی از تاریخ تراژیک ایران است، این که غم یکی از بیشترین احساس‌ها در این تاریخ است که حس می شود و این که موسیقی ایرانی مبتنی بر اشعار ایرانی است و بسیار از اشعار ایرانی هم غم انگیز هستند.
برخی موسیقی دان های غربی هم بسیاری از آثارشان غم‌انگیز است. و حس غم و شادی دو بخش جدایی ناپذیر از زندگی انسان است و این طبیعی است که در موسیقی هم انعکاس داشته باشد.
کمال پور تراب این تصور که ریزپرده‌ها موسیقی را غم انگیز میکنند اشتباه می داند. الا زونیس موسیقیدان آمریکایی نیز بر این عقیده است که غم‌انگیز بودن موسیقی ایران ریشهٔ در فرهنگ دارد؛ او مذهب را که در ایران آن سوگواری برای شهدا نقش مهمی دارد یک از عوامل غم انگیز شدن بعضی از نواها می داند.
جز پنجم سازها
موسیقی دستگاهی ایرانی هم به شکل آوازی و هم با ساز اجرا می شود. از رایج ترین سازها در این موسیقی، می توان به دو ساز زهی زخمه ای تار و سه تار، ساز زهی کششی کمانچه، ساز بادی نی، زهی کوبشی سنتور همراه با ساز ضربی تنبک اشاره کرد.
جز ششم سنت ها
بنا به ارتباط میان کشورهای اطراف و نزدیک بودن فرهنگ ها و این موضوع که زمانی این کشور ها جزئی از ایران بوده اند موسیقی دستگاهی ایرانی با سنت‌های موسیقی دیگر منطقه در ارتباط است. امّا بیشتر از همه از حیث مایه‌ها، گوشه‌ها و شعبات با موسیقی مقامی عراقی و ترکی ارتباط دارد.
ولی به عقیدهٔ ژان دورینگ نزدیک‌ترین سنت به موسیقی دستگاهی ایرانی، موسیقی مقامی آذربایجانی است، دستگاه شور در هر دو سنت مقامی مهم است و در هر دو به شکل مشابه نواخته و خوانده می شود.
علاوه بر این دو سنت، سنّت‌های محلّی دیگری در کشور ایران وجود دارد که هر کدام کم یا بیش با موسیقی دستگاهی در ارتباط هستند مانند موسیقی کردی، بلوچی و شوشتری و دیگر نواحی ایران.
معرفی آواز های دستگاه های موسیقی ایرانی
هر کدام از این آواز ها متعلق به دستگاه خاصی هستند که رو به روی هر یک نام دستگاه نیز آمده است
- آواز ابوعطا، متعلق به دستگاه شور (درجه دوم)
- آواز بیات ترک (بیات زند)، متعلق به دستگاه شور، (درجه سوم)
- آواز افشاری، متعلق به دستگاه شور، (درجه چهارم)
- آواز دشتی، متعلق به دستگاه شور، (درجه پنجم)
- آواز بیات کرد، متعلق به دستگاه شور (درجه پنجم)
- آواز بیات اصفهان، متعلق به دستگاه همایون، (درجه چهارم)
هر کدام از این آواز ها و دستگاه های موسقی ایرانی استادان به نامی دارند که با اجرا های خیره کننده و استادانه در خیلی از مشهورترین فستیوال های موسیقی جهان شرکت داشته و صاحب جوایز و افتخاراتی شده اند. که بعدا مفصلا به هریک خواهیم پرداخت.
۱- دستگاه شور
مهم ترین دستگاه موسیقی ایرانی را می توان دستگاه شور نام برد. که منشأ چند آواز مهم در ردیف موسیقی ایرانی است (ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی) و دانگ اصلی آن، جزو دانگ‌های پایه در موسیقی ایرانی دانسته می‌شود.
محمدرضا لطفی از شور به عنوان مادر دستگاه‌ها یاد کرده که البته این فرضیه‌ای است که درستی یا نادرستی آن به تحقیق مشخص نشده است.
دستگاه شور، اصولا شامل سه جایگاه اجرایی می باشد:
- بالا دسته (محدوده ی دانگ اول)
- وسط دسته (محدوده ی دانگ دوم)
- پایین دسته (منطقه ی دانگ سوم در ناحیه ی اکتاو)
- در موسیقی معمولا دستگاه شور ایرانی را با می مینور مقایسه میکنند.
قطعات معروف دستگاه شور
۱- ترانه اشک من با صدای علی اکبر گلپایگانی و آهنگی از محمد حیدری و شعری از هما میرافشار یکی از قطعات معروف این دستگاه است.
۲- آلبوم رقص آشفته و ترانه نام آشنای گلپونه‌های وحشی دشت امیدم با صدای ایرج بسطامی و آهنگ سازی حسین پیرنیا و شعر از هما میرافشار یکی از قطعات نام آشنای این دستگاه است.
۳- ترانه نازار دلی با صدای دلنشین استاد محمد رضا شجریان و آهنگ سازی حبیب سماعی و شعری از مولانا از ترانه های زیبای این دستگاه است.
۴- ترانه آتش کاروان با صدای جاودانه علیرضا افتخاری و آهنگی از علی تجویدی و شعری از بیژن ترقی در این دستگاه اجرا شده است.
۵- از آلبوم خزان ترانه به یاد داری ماه من با صدای جاویدان استاد محمد رضا شجریان و آهنگی منتسب به حبیب سماعی که در دستگاه شور اجرا شده است.
۲- دستگاه نوا
۲- دستگاه نوانوا یکی دیگر از دستگاه های موسیقی ایرانی است. از نظر فواصل، دستگاه نوا شباهت زیادی به دستگاه شور دارد و بسیاری از گوشه‌هایش نیز در مایهٔ شور هستند.
این امر و برخی دلایل دیگر باعث شده که گاهی نوا را جزو آوازهای شور در نظر می گیرند، اما بیشتر موسیقیدانان نوا را یک دستگاه مستقل و جزو دستگاه‌های هفت‌گانهٔ اصلی میدانند. ولی بعضی از بزرگان عرصه موسیقی نوا را آوازی از شور میدانند و آن را دستگاهی جداگانه به حساب نمی آورند.
همچنین نوا ارتباط نزدیکی به آواز بیات اصفهان دارد و از نظر فواصل به گام کوچک نظری (مینور تئوریک) در موسیقی کلاسیک غربی نیز شباهت دارد و مقایسه می شود.
گوشه های نوا
نام انواع مختلف گوشه‌های زیر را برای دستگاه نوا برشمرده‌اند:
- درآمدها
- کرشمه
- گَردانیه (گردونیه)
- بیات راجه
- عشاق
- حزین
- زنگوله
- نَهُفت
- گَوِشت
- عشیران
- نیشابورک
- عراق
- مَجُسلی
- خجسته
- حسینی (حسین، ملک حسین)
- بوسلیک
- رَهاوی
- آواز مسیحی
- ناقوس (آواز ناقوس)
- نیریز
- رِنگ نستاری
- رِنگ نوا
۳- دستگاه ماهور از دستگاه های موسیقی ایرانی
ماهور یکی از دستگاه های موسیقی ایرانی است. گام ماهور مانند گام ماژور است که اساس موسیقی اروپاست. لیکن مقام ماهور دارای یک سری ویژگی های دیگری نیز هست. یکی از آن ها این است که مقام ماهور را شاد می دانند.
نت تونیک و شاهد در گام ماهور یکی است به این ترتیب که اگر فرض گام ماهور دو را در نظر بگیریم شاهد و تونیک، نت دو خواهند بود.
گوشه‌های ماهور
درآمد – کرشمه – آواز – مقدمه داد – داد – خسروانی – دلکش – خاوران – طرب انگیز – نیشابورک – نصیرخانی – چهارپاره – فیلی – ماهور صغیر – آذربایجانی – حصار – زیرافکند – نیریز – شکسته – عراق – نهیب – محیر – آشورآوند- اصفهانک – حزین – کرشمه- زنگوله- راک هندی – راک کشمیر- راک عبدالله – کرشمه و صفیر راک- رنگ حربی – رنگ یک چوبه – رنگ شلخو – ساقی نامه
قطعه های معروف دستگاه ماهور
تصنیف مرغ سحر اثر مرتضی نی داود با آواز قمرالملوک وزیری در دستگاه ماهور یکی از معروف ترین اجراهای آوازی مقام ماهور است. ترانه دو تا چشم سیاه داری خواننده کورس سرهنگ زاده و شعر و تنظیم بیژن مفید یکی دیگری از این قطعات گوش نواز است که به جان آدمی می نشیند.
ترانه مژده ای دل از محمدرضا شجریان اجرا شده در گل های تازه ۱۸۵ آهنگ ساز این قطعه فرامرز پایور و شعر از حافظ است.
۴- دستگاه چهارگاه
چهار گاه از نظر علمی مهم ترین مقام ایران است. گام آن مانند شور و همایون پایین رونده است و هم مثل گام ماهور اصفهان بالارونده. زیرا در هر دو حالت این مهم محسوس است.
این دستگاه از نظر مُدال دستگاهی متمایز است و داریوش طلایی دانگ اول چهارگاه را یکی از چهار دانگ اصلی موسیقی ایرانی می‌داند.
این دستگاه موسیقی ایرانی فصل مشترکی بین موسیقی عربی، ترکی و کردی است که جزو اشترکات فرهنگی نیز محسوب می شود. برای همین است که وقتی موسیقی عربی یا ترکی می شنویم احساس نزدیکی و درک بیشتری داریم.
گوشه های چهارگاه
گوشه‌های دستگاه چهارگاه به به نام های که در زیر به آن اشاره شده است
- درآمد
- پیش زنگوله و زنگوله
- نغمه
- کرشمه
- مویه
- زنگ شتر
- زابل
- بسته‌نگار
- فرود
- حصار
- مخالف
- حاجی حسنی
- مغلوب
- نغمه
- حزین
- حُدی
- پهلوی
- رجز
- منصوری
- لزگی
- متن و حاشیه
۵- همایون از دستگاه های موسیقی ایرانی
دستگاه همایون و یا دستگاه عشاق منحصر به فردترین دستگاه موسیقی ایرانی است. به ۲ دلیل:
یک استفاده از یک گام خاص و متفاوت محسوس در گام بالا رونده و پایین رونده
و دو در مقایسه با سایر دستگاه‌های موسیقی ایرانی با موسیقی دیگر ملل و خصوصاً کشورهای هم جوار تشابه و یکسان بودن ریشه برخی را نشان می‌دهد. اما این مطلب در مورد دستگاه همایون صادق نیست.
دستگاه همایون با حالت محزون و اسرار آمیز و احساس شاهانه و اشرافی اش شناخته می‌شود. ولی با این حال در زمینهٔ اجرای بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران به گوش می رسد.
از نظر فواصل، دانگ اولِ دستگاه همایون به دستگاه شور نزدیک است و از طریق گوشه‌های دیگرش امکان پرده گردانی به دستگاه‌های نوا، سه گاه و چهارگاه را نیز دارد.
خود گوشه‌های متعددی دارد که گوشه «بیداد» اوج این دستگاه تلقی می‌شود.
“بر اساس نظر متافیزیکی استاد مجید کیانی در باره موسیقی ایرانی، “همایون” ادامه روز، تداوم زندگی، اتحاد عشق و عاشق و معشوق و توحید است.”
گوشه های دستگاه همایون :
- درآمد
- زنگ شتر
- موالیان
- چکاوک
- طرز
- مهم ترین گوشه همایون” بیداد”
- بیداد کُت
- نی داوود
- باوی
- سوز و کداز
- ابول چپ
- لیلی و مجنون
- راوندی
- نوروز عرب
- نوروز صبا
- نوروز خارا
- نفیر
- فرنگ و شوشتری گردان
- شوشتری
- جامه دران
- راز و نیاز
- میگُلی
- موالف
- بختیاری
- عُزال
- دناسری
- رنگ فرح
۶- دستگاه راست پنجگاه
دستگاه راست پنجگاه “راست و پنجگاه” هم نام دارد. زیرا نیم نخست گام راست پنجگاه راست میدانند و نیم دوم آن برگرفته از پنج مقام متفاوت که عبارتند از نوا، شور، همایون، سه گاه و ماهور است.
بر این اساس اولین دانگ راست پنجگاه مرتبط با مقام راست و با دستگاه ماهور سازگار دانسته شده است. گام راست پنجگاه با ماهور یکی است و تنها اختلافشان در حالت و مدگردی‌های این دو دستگاه است.
از دستگاه راست پنجگاه می‌توان به دستگاه‌های دیگر وارد شد. راست پنجگاه تنها دستگاه موسیقی ایرانی است که رابطه معنادار با مقام های قدیم موسیقی ایرانی ندارد.
دستگاه راست پنجگاه دو گوشه اصلی برای آن نام ببرده می شودکه عبارت است از:
- درآمد راست
- پنجگاه
ولی در اسناد مختلف گوشه های زیاد دیگری از آن معرفی شده که حدود ۴۰ گوشه است:
درآمد، زنگوله، خسروانی، زنگ شتر یا ناقوس، نغمه، روح افزا، پنج گاه، نیریز، عشاق، پروانه، زابل، بحر نور، بیات عجم، منصوری، عراق، اصفهانک، شوشتری گردان، نوروز صبا و غیره.
قطعه های معروف دستگاه راست پنجگاه
راست پنجگاه از دستگاه های است به دشواری اجرا می شود. به همین دلیل تنوع و تعددی را که در قطعات دستگاه های دیگر میبینیم در خلق آهنگ هایی در دستگاه راست پنجگاه نمی بینیم.
۱- از معروف ترین آن ها می توان از آلبوم زیبای چشمه نوش با تار گوش نواز محمدرضا لطفی و صدای ملکوتی استاد محمد رضا شجریان نام برد.
۲- آلبوم ساز نو آواز نو و بهاران آبیدر با هنرمندی گروه دستان، با آهنگسازی هوشنگ کامکار، که هر دو آلبوم با صدای شهرام ناظری، اجرا شده است.
۳- آلبوم مقام صبر از ساخته های پرویز مشکاتیان و با صدای علیرضا افتخاری یک دیگر از این قطعات است.
۴- قطعه بی کلام و بداهه نوازی در راست پنجگاه با تار نوازی حسین علیزاده و تمبک و دف نوازی مجید خلج، از دیگر آثار در این دستگاه می باشد.
۵- آلبوم چه آتش ها با صدای همایون شجریان و آهنگسازی علی قمصری از شناخته شده ترین آهنگ هایی در دستگاه راست پنجگاه است.
این آثار همه از برترین و زیباترین موسیقی های با ارزش در صنعت موسیقی ایرانی است که هر شنونده ای را مجذوب خود میکند حتما از گوش جان سپردن مکرر به آنها غافل نشوید.
۷- دستگاه سه گاه
یک دیگر از دستگاه های موسیقی ایرانی سه گاه است که احتمال می رود نام آن از یکی از مقام های موسیقی ایرانی به همین عنوان گرفته شده باشد. پیش از تحول مقام در موسیقی ایرانی دستگاه سه گاه را یک انشعاب میدانستند و نه یک دستگاه مستقل. زیرا از نظر درجات با مقام راست ارتباط دارد. دستگاه سه‌گاه از نظر مد با آواز افشاری نیز شباهت دارد.
دستگاه سه گاه را به لحاظ تاثیر حسی و عاطفی حزن انگیز و مغموم شمرده می شود.
گوشه های دستگاه سه گاه:
- درآمد
- زنگ شتر
- زابل
- مویه
- حصار
- مخالف
- مغلوب
این گوشه ها در دستگاه چهار گاه هم به همین نام هستند.
کلام آخر
در این قسمت سعی کردیم تا در کنار هم با دستگاه های موسیقی ایرانی، گوشه های آن و معروف ترین قطعه های خوانده و یا نواخته شده آنها آشنا شویم.
اگر شما هم از طرفداران موسیقی سنتی و اصیل ایرانی هستید آشنایی با این دستگاه ها و آواز ها به شما کمک میکند که گوش خود را بهتر پرورش دهید و زمان شنیدن بتوانید تشخیص دهید که این قطعه متعلق به کدام دستگاه و یا گوشه است و لذت بیشتری را تجربه کنید. آیا شما طرفدار موسیقی ایرانی هستید یا موسیقی غربی؟
مطالب مرتبط:
